Τη Δευτέρα 11 Μαρτίου 2024 το τμήμα Α1 Λυκείου του Καλλιτεχνικού Σχολείου Αθηνών επισκέφθηκε την περιοδική έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης. «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ., μία μέρα που άλλαξε τον κόσμο» με συνοδούς τις φιλολόγους κ. Νίκη Γεωργίου και κ. Πηνελόπη Παπαϊωάννου.

Με τη μάχη της Χαιρώνειας τελειώνει η εποχή των συγκρούσεων ανάμεσα στις πόλεις-κράτη του μητροπολιτικού ελληνικού κόσμου. Αρχίζει η εφαρμογή της «Πανελλήνιας Ιδέας» του Γοργία και του Ισοκράτη. Έρχεται ο Αλέξανδρος στο προσκήνιο της Ιστορίας οδηγώντας τους επίλεκτους Μακεδόνες υπασπιστές εναντίον του Ιερού λόχου των νεαρών Θηβαίων, πραγματώνει το σχέδιο του Φιλίππου για οριστική εξάλειψη του περσικού κινδύνου και ιδρύει μία νέα οικουμένη με πολιτισμικά χαρακτηριστικά που λειτούργησαν για αιώνες και έχουν αφήσει αισθητά αποτυπώματα: στην Αλεξάνδρεια και τα Ιεροσόλυμα μέχρι σήμερα μιλούν ελληνικά στα Πατριαρχεία, όπως και μέχρι πριν λίγα χρόνια στην Αντιόχεια.

Ο Μέγας Αλέξανδρος, ενώ είναι με μεγάλη ένταση παρών από ιστορική άποψη, με αρχαιολογικούς όρους είναι ελάχιστα ορατός. Στην περιοδική έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης «Χαιρώνεια 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο» οι μαθητές μας «πλησίασαν» τον Μέγα Αλέξανδρο και αρχαιολογικά, αντικρίζοντας τα οστά και τα όπλα των μαχητών οι οποίοι πολέμησαν εναντίον του, τον είδαν, τον άκουσαν να ηγείται του ιππικού που τους κατατρόπωσε.

Είδαν όμως και πολλά άλλα, περισσότερα από 3.000 εκθέματα, ορισμένα από τα οποία τα βλέπουν για πρώτη φορά επισκέπτες, βγαλμένα από τις αποθήκες Μουσείων όπως το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηγουμενίτσας. Από αυτό το μουσείο ήλθε στην Αθήνα ειδικά για την έκθεση ο μοναδικός ακέραιος θώρακας τύπου λινοθώρακα που σώθηκε μέχρι τις μέρες μας με χρυσά διακοσμητικά προσαρτήματα. Είναι ο δεύτερος σιδερένιος θώρακας, που μάς σώθηκε από την αρχαία Ελλάδα, μετά τον θώρακα από τον βασιλικό τάφο της Βεργίνας, που είναι όμως διαφορετικού τύπου. Προέρχεται από τον τάφο του Προδρομίου Θεσπρωτίας (4^ος αι. π.Χ.) και αποτελεί τη μοναδική γνωστή περίπτωση κατά την οποία ο νεκρός ενταφιάστηκε με ολόκληρη την πανοπλία του.

Τα εξαιρετικά εκθέματα αυτής της έκθεσης για τη μάχη της Χαιρώνειας οι μαθητές μας τα είδαν οργανωμένα σε ενότητες. Σημείο εκκίνησης: οι πρωταγωνιστές, ο Φίλιππος, ο Αλέξανδρος. Και ο Δημοσθένης, ο οποίος μόνο με τον λόγο του κατάφερε να ξεσηκώσει ολόκληρο συνασπισμό πόλεων -κρατών εναντίον του Φιλίππου. Έπειτα οι αντίπαλοι: Η μακεδονική φάλαγγα με τον θηβαϊκό Ιερό Λόχο και την Αθήνα απέναντί τους. Οι μαθητές ένιωσαν κάτι από τη συνθήκη της σκληρής μάχης στο μικρό δωμάτιο με το χρώμα της φωτιάς και τον υποβλητικό ήχο, μπροστά από ένα ανθρώπινο λείψανο με το αποτύπωμα του μοιραίου πλήγματος.

Αντιλήφθηκαν τα διαφορετικά ταφικά έθιμα στις δύο κυκλικές λευκές αίθουσες όπου προσομοιώνεται το πολυάνδριο των 254 Θηβαίων Ιερολοχιτών και ο τύμβος των Μακεδόνων αντιστοίχως.

Είδαν τεκμήρια από την τιμή της μάχης στην Αθήνα όπως η επιτύμβια στήλη του Παγχάρη, είδαν και λείψανα της καταστροφής της Θήβας από τον Αλέξανδρο, αλλά και της ανοικοδόμησής της με ονόματα δωρητών.

Μελέτησαν όψεις του ελληνιστικού κόσμου που αναπτύχθηκε μετά τη μάχη, όπως είναι ο πλούτος της Ανατολής σε μορφή πολυτελών αντικειμένων και νομισμάτων, ο τύπος του πολίτη που είναι δυνατός πολεμιστής και συγχρόνως λόγιος και φιλότεχνος.

Παραπέμφθηκαν στην επιμέλεια και την αφοσίωση των πρώτων ανασκαφέων του πεδίου της μάχης(Π. Σταματάκης και Γ. Σωτηριάδης). Κατατοπίστηκαν εποπτικά για τη μάχη με σχεδιάγραμμα αλλά και με μακέτα από πολυάριθμες φιγούρες playmobil, όπου παρατήρησαν τις παρατάξεις με τη διάταξή τους, την τακτική του Φιλίππου, τον Φίλιππο, τον Αλέξανδρο, τον «ρίψασπι» Δημοσθένη και τον θεό Άρη που εποπτεύει.

Η επόμενη εστία καθηλωτικού ενδιαφέροντος των μαθητών ήταν οι αίθουσες με τις δύο ταινίες, μία με πρωταγωνιστή έναν νεαρό Θηβαίο που προετοιμάζεται για τη μάχη και μία με την ελληνιστική Αλεξάνδρεια. Οι ταινίες δημιουργήθηκαν από την εταιρεία Ubisoft ειδικά για τη συγκεκριμένη έκθεση, βασισμένες στα βιντεοπαιχνίδια Assassin’s Creed Odyssey και Assassin’s Creed Origins,και λειτουργούν σαν μηχανή του χρόνου που μας μεταφέρει στην κομβική στιγμή της αρχαίας ελληνικής Ιστορίας πριν και μετά τη μάχη της Χαιρώνειας.

Στην τελευταία αίθουσα της έκθεσης, οι μαθητές απορροφήθηκαν από την αφήγηση σκηνών, πριν και μετά τη μάχη με Θηβαίους και Μακεδόνες μαχητές, σε μορφή «κόμικ» που κάλυπτε τους τοίχους της αίθουσας και έδωσε έμπνευση για αυτοσχέδιες δραματοποιήσεις.

Η τελευταία «εικόνα» από την έκθεση ήταν η αποτύπωση της μορφής του Μεγάλου Αλεξάνδρου με την χαρακτηριστική τεχνική του «pop» καλλιτέχνη AndyWarhol.

Η «επανάληψη» της ψυχοδιανοητικής εμπειρίας της επίσκεψης επιχειρήθηκε με ένα παιχνίδι που έπαιξαν οι μαθητές με τη μορφή γρίφων για την εύρεση μιας λέξης – όρου με κεντρική θέση στη θεματολογία των εκθεμάτων. Το παιχνίδι είναι πρωτότυπο, ειδικά επινοημένο για την εν λόγω επίσκεψη (Πηνελόπη Παπαϊωάννου). Πρόκειται για εφαρμογή της μεθόδου «παιγνιοποίησης» (gamification) η οποία κερδίζει έδαφος στις σύγχρονες κατευθύνσεις της Μουσειοπαιδαγωγικής Εκπαίδευσης.

Η επίσκεψη ήταν ιδιαίτερα επιτυχής, κυρίως χάρη στον πρωτοπόρο σχεδιασμό της που δίνει έμφαση τόσο στη σκηνογραφία της αφήγησης όσο και στην αισθητηριακή εμπειρία του επισκέπτη, παρέχοντας και ένα μάθημα του τρόπου οργάνωσης μιας θεματικής αρχαιολογικής έκθεσης σε μικρούς χώρους, η οποία  διευκολύνει τη σύνδεση των περιεχομένων της με τη ζωή των μαθητών:

«Οι ιερολοχίτες ετάφησαν σε διάταξη μάχης και με πολυάριθμες στλεγγίδες. Αυτά τα όργανα καθαρισμού του δέρματος των ανδρών από τις σκόνες και το λάδι της σκληρής τους άσκησης στο Γυμνάσιο (γυμναστήριο) συμβολίζουν την ιδιότητα που υπηρέτησαν αυτοί οι επίλεκτοι  νέοι και για την οποία σκοτώθηκαν τόσο βίαια μέχρις ενός, δηλαδή την ιδιότητα του πολίτη. Τι σημαίνει για εμάς σήμερα ότι είμαστε πολίτες;»

«Μετά από τη μάχη της Χαιρώνειας η Βοιωτία ακμάζει. Γίνεται συμμέτοχη της εισροής πλούτου από την Ανατολή. Ακολουθεί τις παραδόσεις των Μακεδόνων, όπως μαρτυρεί ο «γραπτός», δηλαδή διακοσμημένος με ζωγραφική, κιβωτιόσχημος τάφος που βρέθηκε στην Τανάγρα και έφθασε από το Μουσείο Σχηματαρίου. Ο διάκοσμός του αποτυπώνει τον νέο άνθρωπο που αναδύθηκε στον ελληνιστικό κόσμο, όπου οι μη Έλληνες κάτοικοι της οικουμένης «ελληνίζουν», συμπεριφέρονται σαν Έλληνες. Τον άνθρωπο που οραματίστηκε ο Αλέξανδρος κατά τα ομηρικά πρότυπα: ικανό πολεμιστή που διαπρέπει στα Γράμματα και τις Τέχνες. Ο νεκρός ήταν αξιωματικός του ιππικού των Θηβαίων ή των Μακεδόνων. Στα σχέδια του τάφου φαίνονται τα όπλα του νεκρού, αλλά και όργανα και υλικά γραφής καθώς και μουσικό όργανο, λύρα ή κιθάρα. Πόσο συνδυάζουμε σήμερα γενναιότητα και λογιοσύνη;»

«Ο AndyWarhol αποτύπωσε τη μορφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου ως διασημότητας που διαπερνά τους αιώνες και τις εποχές. Σήμερα πόση διασημότητα κερδίζουμε στα κοινωνικά δίκτυα και για ποιους λόγους;»

Αυτά και άλλα θα συζητήσουμε στο μάθημα κατά την επεξεργασία της εμπειρίας αυτής της επίσκεψης, η οποία, ως άτυπη εκπαίδευση, συμπυκνώνει πολλά μαθήματα σχολικής τάξης και προσφέρει αμεσότητα, συγκίνηση και μαθησιακά κίνητρα που ξεπερνούν τα αντίστοιχα του τυπικού μαθήματος.

Μάλλον όμως θα παραμείνουν ανοιχτά τα ερωτήματα όπως ο ρόλος των προσωπικοτήτων στην Ιστορία, καθώς και η σύγκριση ανάμεσα στους τρεις πρωταγωνιστές της μάχης της Χαιρώνειας με τους οποίους ξεκίνησε αυτή  η επίσκεψη. Το βέβαιο είναι ότι θα κρατήσουμε τη μαρτυρία του καθηγητή Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης RobinLaneFox,με την οποία τελείωσε την ομιλία του σχετικά με την έκθεση για τη Χαιρώνεια στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στις 23 Φεβρουαρίου 2024, ότι δηλαδή ο φίλος του καθηγητής αρχαιολογίας Μανόλης Ανδρόνικος, που ανέσκαψε τον τάφο του Φιλίππου στη Βεργίνα το 1977, τού είχε πει: «Μπορεί να βρήκα τον Φίλιππο, αλλά ο ήρωάς μου είναι ο Δημοσθένης». https://cycladic.gr/ekdiloseis/robin-lane-fox/