Μαγικός ήταν ο προορισμός της εκπαιδευτικής επίσκεψης που πραγματοποίησε η Α΄ Λυκείου του ΚΓΑ την Δευτέρα 29 Ιανουαρίου 2024.

Τα δύο τμήματα ξεναγήθηκαν στην Οικία Τσίλλερ-Μουσείο Λοβέρδου (παράρτημα του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου) στο πλαίσιο του εκπονούμενου πολιτιστικού προγράμματος «Διαδρομές Τέχνης και Μνήμης 3, ενότητα: Η Αθήνα του E. Ziller».

Την ξενάγηση προσέφερε με πολλή χαρά η εκπαιδευτικός Δέσποινα Παρασκευά, φιλόλογος-ιστορικός της τέχνης.

Στον αριθμό 6 της οδού Μαυρομιχάλη οι μαθητές ενημερώθηκαν αρχικά για τη φυσιογνωμία της συνοικίας της Νεάπολης το 1886, όταν ο διαπρεπής αρχιτέκτονας αποπεράτωσε το μέγαρο που θα στέγαζε την οικογενειακή ζωή, αλλά και τις επαγγελματικές του δραστηριότητες. Στην πρόσοψη του μεγάρου, τα παιδιά αναγνώρισαν αμέσως χαρακτηριστικά του αρχιτεκτονικού ιδιώματος του E. Ziller: καθαρότητα, διαφάνεια, σαφήνεια, τριμερή διάρθρωση. Πρόσεξαν βέβαια τις διακοσμητικές κεραμικές  Καρυάτιδες και αναρωτήθηκαν για την απουσία μπαλκονιών.

Με την είσοδό μας στο μέγαρο και τον πρώτο του όροφο, το βλέμμα μας αιχμαλώτισε ο ψευδαισθητικός ζωγραφικός διάκοσμος αναγεννησιακής έμπνευσης της οροφής του προθαλάμου. Αριστερά του προθαλάμου, στην τραπεζαρία, μας «καλωσόρισαν» οι διαδοχικοί ιδιοκτήτες της οικίας μέσω των έργων τέχνης που τους απεικονίζουν. Είδαμε πορτρέτα του Ερνέστου και της Σοφίας Τσίλλερ, αλλά και τα μαρμάρινα ανάγλυφα από τους τάφους τους. Επίσης, μιλήσαμε για τον τραπεζίτη, αλλά και μαικήνα των τεχνών και συλλέκτη Διονύσιο Λοβέρδο μπροστά στο πορτρέτο του, το φιλοτεχνημένο από τον Κωστή Παρθένη. Παρατηρήσαμε τέλος τα σχεδιασμένα από τον Τσίλλερ τσιμεντοπλακίδια, το μαρμάρινο τζάκι και το αναβατόριο για τα εδέσματα που έφταναν από την κουζίνα του ισογείου για να κατευθυνθούμε στη συνέχεια στο Πομπηιανό σαλόνι.

Το αστραφτερό ξύλινο πάτωμά του και το πιάνο μας μετέφεραν νοερά στα κυριακάτικα μουσικά πρωινά και τις λαμπρές εσπερίδες που λάμβαναν χώρα εκεί συγκεντρώνοντας τους επιφανέστερους εκπροσώπους των γραμμάτων, της τέχνης, της πολιτικής και οικονομικής ζωής. Μάθαμε για την σύζυγο του Ερνέστου Σοφία Δούδου-Τσίλλερ, την καταγωγή, τις σπουδές και την προσωπικότητά της. Αναφερθήκαμε στην μουσική προσφορά της ως καθηγήτριας, σολίστ πιάνου και συνθέτιδας και την πλούσια κοινωνική και φιλανθρωπική της δράση. Γνωρίσαμε τα πέντε παιδιά της οικογένειας Τσίλλερ, που όλα τους έλαβαν επιμελημένη παιδεία και αγαπούσαν την μουσική. Μιλήσαμε βέβαια για τη διακόσμηση του πομπηιανού σαλονιού, που αντανακλά σχετική διακοσμητική τάση που άκμασε στην Ευρώπη των μέσων του 19^ου αι. και παραπέμπει στη ρωμαϊκή ζωγραφική.

Ο ζωγραφικός διάκοσμος της οικίας Τσίλλερ οφείλεται στον Juri Subic (ο οποίος εργάστηκε επίσης στο Ιλίου Μέλαθρον και την Ακαδημία Αθηνών). Μιλήσαμε για τον προσωπογράφο, ηθογράφο και υπαιθριστή Σλοβένο ζωγράφο, που αγάπησε την Αθήνα και ακολούθησε στο Παρίσι σημαντική αν και σύντομη καριέρα.

Στο επίσημο γραφείο του Τσίλλερ αναφερθήκαμε στις περιπέτειες του κτιρίου, που το 1912, μετά τη χρεοκοπία του αρχιτέκτονα, πέρασε κατόπιν πλειστηριασμού στα χέρια του Σ. Λοβέρδου, ο οποίος επέφερε μετατροπές και προσθήκες, προκειμένου να στεγάσει τη συλλογή του. Αποτελούμενη από 470 εικόνες Kρητικής και Eπτανησιακής Σχολής, η συλλογή Λοβέρδου συνιστά τη μεγαλύτερη και σπουδαιότερη συλλογή μεταβυζαντινής τέχνης. Δείγματά της θαυμάζουμε σήμερα στο Μουσείο Λοβέρδου.

Επιλέξαμε να εξετάσουμε τρία από τα έργα που εκτίθενται στο πρώην σχεδιαστήριο του Τσίλλερ (των Κρητικών ζωγράφων του 17^ου αι. Ηλία Μόσκου, Εμμανουήλ Τζάνε και Θεόδωρου Πουλάκη). Διαπιστώσαμε μέσω αυτών την συγχώνευση στην Κρητική Σχολή αγιογραφίας της βυζαντινής παράδοσης με την τέχνη της Δύσης: νέα θέματα και εικονογραφικοί τύποι, προοπτική και χρώμα, απόδοση του συναισθήματος κ.α.

Κατερχόμενοι στο ισόγειο αντιλαμβανόμαστε αμέσως μιαν αλλαγή στην ατμόσφαιρα. Τον νεοκλασικισμό του Τσίλλερ διαδέχεται ο μουσειακός βυζαντινισμός του Λοβέρδου. Στο πρόχειρο γραφείο του Τσίλλερ, διασκευασμένο για τον Λοβέρδο, ξυλόγλυπτος διάκοσμος, τζάκια και έπιπλα εμπνέονται από την λαϊκή και θρησκευτική τέχνη. Οφείλονται στον αρχιτέκτονα Αριστοτέλη Ζάχο και την μητέρα της λαογραφίας Αγγελική Χατζημιχάλη και αντανακλούν το ιδανικό της Γενιάς του ΄30 για επιστροφή στην παράδοση. Εκπρόσωποι της περιλάλητης γενιάς αποτυπώνονται στα φωτογραφικά ντοκουμέντα που εκτίθενται και που με ενδιαφέρον εξετάσαμε. Με ενδιαφέρον είδαμε επίσης σε διαδραστική οθόνη το πριν και το μετά της αποκατάστασης του κτιρίου, ενώ θαυμάσαμε και κώδικες από τη συλλογή Λοβέρδου.

Λαμπρή προσθήκη του Ζάχου, το οκταγωνικό παρεκκλήσιο, κατάκοσμο με ψηφιδωτά (έργα Ρενιέρη), μας παρείχε την ευκαιρία να μιλήσουμε για τα προσωνύμια της Θεοτόκου και τους εικονογραφικούς Της τύπους  (Οδηγήτρια, Γλυκοφιλούσα, Madre de la Consolazione) θεώμενοι πολύτιμες εικόνες που Την απεικονίζουν.

Τους εικονογραφικούς τύπους του Χριστού, με αφορμή εικόνα του Κρητικού ζωγράφου του 16^ου αι. Μιχαήλ Δαμασκηνού (Βασιλεύς Βασιλευόντων Μέγας Αρχιερεύς) σχολιάσαμε στην επίσης στολισμένη με εντυπωσιακά ψηφιδωτά και εμπλουτισμένη με κόγχη και κίονες επιμήκη αίθουσα (πρώην εργαστήριο του Τσίλλερ). Εκεί γνωρίσαμε επίσης άλλον σημαντικό και αγαπητό ζωγράφο, τον Κρητικό αγιογράφο του 15^ου αι. Άγγελο Ακοτάντο (Εισόδια της Θεοτόκου). Διαβάσαμε την χαρακτηριστική υπογραφή του και επισημάναμε τη συμβολή του στην καθιέρωση εικονογραφικών τύπων.

Αστραφτερά μάρμαρα και λαμπροί πολυέλαιοι στολίζουν το πράσινο σαλόνι. Είχαμε εκεί την ευκαιρία να μιλήσουμε για την Επτανησιακή Σχολή ζωγραφικής: Κρητικοί ζωγράφοι που εγκαθίστανται στα Επτάνησα μετά την πτώση του Χάνδακα (1669)  συνέβαλαν στη διαμόρφωσή της με τους  μαθητές τους να ακολουθούν εντελώς δυτικά – ιταλικά πρότυπα. Θαυμάσαμε έργα του διαπρεπούς εκπροσώπου της Παναγιώτη Δοξαρά (18^ος αι.), ενώ σχολιάσαμε και τις παραλλαγές της απόδοσης του θέματος της Άκρας Ταπείνωσης σε Ανατολή και Δύση (Ecce Homo). Μια κλειστή πόρτα εξήψε την περιέργειά μας. Μάθαμε πως οδηγεί στο απρόσιτο σήμερα τμήμα του μουσείο Λοβέρδου, η είσοδος του οποίου βρίσκεται στον αριθμό 58^α της οδού Ακαδημίας!

Κατάληξη της ξενάγησής μας τα ιδιωτικά διαμερίσματα της οικογένειας Τσίλλερ. Στην ανδρική πτέρυγα, μιλήσαμε για την πατρωνία στην τέχνη εξετάζοντας εικόνες που απεικονίζουν τους χορηγούς τους (αξιοσημείωτος ο Άγιος Δημήτριος, έργο Ε. Τζάνε) και είδαμε έργα των Φώτη Κόντογλου και Δημήτρη Πελεκάση. Στη γυναικεία πτέρυγα, μας εντυπωσίασε ο ζωγραφικός διάκοσμος της οροφής με το μονόγραμμα της Σοφίας Τσίλλερ (SEZ). Περίτεχνα ξυλόγλυπτα τέμπλα από τα Επτάνησα τράβηξαν επίσης την προσοχή μας. Με αφορμή τέλος τον αεραγωγό που παρατηρήσαμε αναφερθήκαμε στις τεχνολογικές καινοτομίες της κατασκευής του κτιρίου από τον Τσίλλερ.

Ευχαριστούμε θερμά το ευγενικό, εξυπηρετικό και καταρτισμένο προσωπικό της οικίας Τσίλλερ-Μουσείου Λοβέρδου, που μας υποδέχτηκε εγκάρδια και υπομονετικά μας συνόδεψε.

Ευχαριστούμε επίσης τον Διευθυντή του Καλλιτεχνικού Γυμνασίου δρ Διονύσιο Μαρούλη για τη θερμή στήριξη της εκπαιδευτικής επίσκεψης, τις πολύτιμες παρεμβάσεις του, το φωτογραφικό υλικό. Ευχαριστούμε τέλος τους συνοδούς εκπαιδευτικούς δρ Ματίνα Βενετιάδου και δρ Μιχαήλ Ασφενταγάκη.